«در حال حاضر ذخیره آبی دریاچه زریوار مریوان تنها 28میلیون مترمکعب است و برای نجات این دریاچه این میزان باید به 45میلیون متر مکعب برسد»، «باغ‌های استان خراسان رضوی بیشترین آسیب را در دهه‌های اخیر دیده‌اند»، «رودخانه بشار در حاشیه شهر یاسوج روز به‌روز آب می‌رود و در حال نابودی است»، «برداشت از مخازن آب‌زیرزمینی مناطق ممنوعه، باعث کاهش بیشتر پوشش گیاهی شده است» و... اینها همگی مسائل و مشکلاتی هستند که اهالی بسیاری از شهرستان‌های کشور این روزها با چشم می‌بینند و کارشناسان و مسئولان مربوطه در استان‌ها بر زبان می‌آورند. برای آگاهی بیشتر از صدمه‌ای که کشاورزی کشورمان از خشکسالی می‌بیند و خساراتی که هرساله از این بابت متوجه کشاورزان و دامداران در اقصی نقاط کشور می‌شود، به‌سراغ دکتر احمد فاتحی‌مرج، رئیس پایگاه ملی مدیریت خشکسالی کشاورزی ایران رفتیم تا از چند و چون وضعیت خشکسالی مطلع شده و در ادامه از اقداماتی که برای کاهش خسارات این پدیده انجام می‌شود یا لازم است که انجام شود آگاهی یابیم.
دکتر فاتحی‌مرج ابتدا به یک‌نکته اشاره می‌کند؛ جلوگیری یا مبارزه با خشکسالی امکان‌پذیر نیست مگر با مدیریت جامع و مشارکت همه سازمان‌های مربوطه تا شاید اندکی از خسارات ناشی از آن کاسته شود. وی معتقد است که باید یک‌برنامه جامع مدیریت خشکسالی تدوین کرد و به اجرا گذاشت. البته این کارشناس آبخیزداری کشور در ادامه صحبت‌هایش به گام‌های مثبتی که ستاد فناوری ریاست‌جمهوری در این زمینه برداشته اشاره می‌کند و می‌گوید: در حال حاضر با همکاری این ستاد پیش‌نویس سند راهبردی مدیریت خشکسالی کشور تدوین شده است.آنچه در پی می‌آید خلاصه‌ای است از گفت‌وگو با دکتر احمد فاتحی‌مرج در زمینه پدیده خشکسالی در کشور و اقدامات پایگاه مدیریت ملی خشکسالی.
- آقای دکتر! متولی اصلی پیگیری مسئله خشکسالی و انجام اقدامات لازم در زمان بروز این پدیده در کشور کیست و در زمینه خشکسالی از نظر پیش‌بینی و مدیریت بین چه سازمان‌هایی ارتباط وجود دارد؟
ببینید، در وهله نخست باید خشکسالی را دسته‌بندی کنیم. خشکسالی انواع گوناگونی دارد و به 3دسته کلی هواشناسی، کشاورزی و هیدرولوژیکی تقسیم می‌شود. به‌همین خاطر سازمان‌های مختلفی درگیر خشکسالی هستند. بر این اساس وزارت نیرو، سازمان هواشناسی کشور و وزارت جهاد کشاورزی 3ارگانی هستند که مسئله خشکسالی را دنبال می‌کنند. البته با توجه به اینکه 95درصد آب مخازن، در کشاورزی مصرف می‌شود، در این بین، وظیفه جهاد کشاورزی بسیار سنگین‌تر از سایرین است. علاوه بر این، وزارت کشور نیز کار حمایتی و نظارتی را عهده‌دار است. از سال86 به بعد که خشکسالی و اثراتش همه‌گیر و گسترده شد، ارتباطات بین این سازمان‌ها بیشتر شده ولی هنوز به حد معقول نرسیده است.
- امسال خیلی از شهرستان‌های کشور در فصل تابستان با پدیده خشکسالی دست و پنجه‌نرم کرده‌اند، آمار پایگاه چه جاهایی را در رأس مناطقی که در زمینه کشاورزی با بحران روبه‌رو شده‌اند، نشان می‌دهد؟
در حال حاضر آمار دقیقی از اینکه از ابتدای فروردین تا آخر شهریور سال 90 کدام مناطق از نظر کشاورزی آسیب دیده‌اند در دسترس نیست. آمارها در این زمینه تقریبا هر 2سال یک‌بار پس از بررسی‌های زیاد منتشر می‌شود. البته برخی از کارشناسان نیز معتقدند که هنوز بستر لازم برای انتشار این آمار فراهم نشده است.
- به‌هرحال انتشار این آمار باعث آمادگی بهتر کشاورزان و همچنین فراهم آوردن امکانات لازم در این زمینه می‌شود.
درست است اما پایگاه و دیگر سازمان‌ها وظیفه‌شان را طوری انجام می‌دهند که خشکسالی‌ها به‌خوبی مدیریت شوداگرچه همانطور که گفتم هنوز این ارتباطات سازمان‌های مسئول به حد معقول و مناسب نرسیده است.
- برنامه‌های پایگاه مدیریت خشکسالی به چه صورت است؟
پایگاه مدیریت ملی در 3محور اصلی فعالیت می‌کند؛ نخست پایش خشکسالی است. پایش خشکسالی به این معناست که سازمان‌های مختلف، آنچه را که اتفاق می‌افتد پایش و اطلاع‌رسانی کنند. در قسمت تحلیل خشکسالی پایگاه، پایش دوهفته‌ای بارش، پایش ماهانه خشکسالی، پایش خشکسالی از مهر تا ماه‌های آینده همان سال و ماه‌های پیش از مهر سال بعد، گستره تغییرات دما طی 3ماه و درصد بارندگی قرار می‌گیرد. در محور بعدی پیش‌بینی‌ها بررسی می‌شود. اطلاع از وضعیت بارش، حجم آب و میزان رطوبت خاک برای یک یا دوفصل آینده می‌تواند در برنامه‌ریزی‌ها به‌منظور کاهش خسارات بسیار مؤثر باشد. گفتنی است اطلاع‌رسانی از نتایج پیش‌بینی به مسئولان، تصمیم‌گیرنده‌ها، کشاورزان و افراد ذی‌نفع باعث می‌شود تا برنامه‌های مناسبی به اجرا گذاشته شود. تجربه نشان می‌دهد که ارائه نتایج پیش‌بینی به‌طور چشمگیری از خسارات ناشی از خشکسالی می‌کاهد.
محور سوم وظایف پایگاه، مدیریت ریسک خشکسالی است. در این محور برنامه‌های اجرایی با مشارکت ذی‌نفع‌ها و تصمیم‌گیران تهیه و بعد از اجرا بازنگری می‌شود. بنابراین برنامه ریسک خشکسالی یک‌برنامه پیشگیرانه، به‌موقع و مؤثر خواهد بود.
- فرق اساسی مدیریت ریسک با پیش‌بینی خشکسالی در چیست؟
مدیریت را در 2زمینه می‌توان درنظر گرفت؛ مدیریت بحران و مدیریت ریسک. مدیریت بحران یعنی همه اقدامات پس از وقوع یک‌حادثه انجام می‌شود اما در مدیریت ریسک بیشتر فعالیت‌ها پیش از یک‌پدیده انجام می‌پذیرد و خودمان را آماده می‌کنیم تا وقتی آن پدیده اتفاق افتاد حداقل خسارات را متحمل شویم؛ در واقع مدیریت ریسک خشکسالی، یک‌مدیریت مؤثر، عملی و پویاست.
- یکــی‌از دغدغه‌های بزرگ امروز، استفاده بی‌رویه از منابع آب‌زیرزمینی و حفر چاه و قنات در مناطق ممنوعه است. با توجه به این روند، پایگاه چه نتایجی را پیش‌بینی می‌کند؟ در زمینه مدیریت منابع آب زیرزمینی تاکنون چه اقداماتی صورت گرفته است؟
مخازن آب زیرزمینی، مخازن وسیع و باارزشی محسوب می‌شوند که بهره‌برداری از آنها باید براساس برنامه حساب‌شده باشد ولی متأسفانه این آب به‌صورت بی‌رویه استخراج شده و بخش عمده‌ای از آن هدر می‌رود. افت سطح آب زیرزمینی در بسیاری از دشت‌های کشور به اندازه‌ای است که خود کشاورزان را هم وحشت‌زده کرده است. پیش‌بینی‌های ما می‌گوید که با همین رویه در آینده‌ای نزدیک، یعنی کمتر از 20سال دیگر، بسیاری از دشت‌ها متروکه خواهد شد. اثرات زیست‌محیطی و مهاجرت به کلانشهرها نیز از نتایج افت سطح آب‌زیرزمینی خواهد بود که غیرقابل جبران است؛ از همه مهم‌تر نیز کویرزایی است.
- اقدامات فرهنگی برای استفاده درست از آب در بحث کشاورزی آیا تأثیری دارد؟
متأسفانه برنامه مشخصی برای میزان مصرف صحیح آب در کشاورزی وجود ندارد. بحث آب در کشاورزی را باید در 3قسمت مهم مورد ارزیابی قرار داد؛ نخست قسمت انتقال، دوم قسمت توزیع و سوم نوع گیاه و نیاز آن به آب است. جهاد کشاورزی در قسمت نخست یعنی انتقال از محل استخراج تا محل استفاده، خوب عمل کرده ولی در 2مورد دیگر فعالیت‌ها بسیار ضعیف صورت می‌گیرد. در قسمت توزیع آب تلفات بسیار زیاد است. در قسمت سوم نیز باید از روش‌هایی استفاده شود که میزان تبخیر آب کمتر باشد. در ضمن گیاهانی باید با توجه به نیاز کشور کاشته شوند که دوام بالاتری نسبت به خشکی و گرما دارند و آب کمتری مصرف می‌کنند. این نکته نیز نباید فراموش شود که از مخازن آب‌زیرزمینی باید خیلی کم مگر در مواقع بحرانی استفاده شود زیرا بحث تبخیر در مورد آب‌های زیرزمینی مطرح نیست.
در برخی مناطق مرکزی کشور پوشش‌های گیاهی برخلاف تصورات کارشناسان حتی بیشتر از 9سال با وجود خشکسالی دوام آورده‌اند. بسیاری از این گیاهان، سال دوازدهم عمر خود را سپری می‌کنندو کم‌کم در حال نابودی هستند و جایگزینی ندارند.
- یعنی آمارها از افزایش کویرزایی به‌خاطر تلفات پوشش گیاهی خبر می‌دهند؟
دقیقا همین‌طور است. در سال 90 با اینکه در برخی مناطق مانند شمال‌غرب وضعیت بارندگی نسبت به سال گذشته بهتر بوده اما وضعیت پوشش گیاهی در همین مناطق نسبت به سال گذشته بسیار بدتر است.
- توصیه شما به کشاورزان چیست؟
کشاورزان و نمایندگان کشاورزان با وزارت جهاد کشاورزی ارتباط بیشتری داشته باشند و به‌دنبال این باشند که چگونه نوع کشت را عوض کرده و چگونه از آب به‌صورت بهینه بهره‌برداری کنند. همچنین در برنامه‌ریزی مدیریت ریسک خشکسالی کشاورزی و در اجرای آن همکاری خوبی داشته باشند. بدون همکاری کشاورزان اجرای برنامه مدیریت ریسک امکان ندارد. کشاورزان مطمئن باشند که در وهله نخست این برنامه منافع آنها را در برمی‌گیرد.
